Vrijwel iedere instrumentalist kan zijn eigen instrument stemmen maar een pianist is afhankelijk van een pianostemmer. Tussen de pianist en de stemmer
ontstaat vaak een jarenlange band die meer is dan de wederzijdse afhankelijkheid. De stemmer kent immers de voorkeuren van zijn klant. Nederland kent nog slechts 600 pianostemmers en het merendeel van hen is, zoals ik, de gepensioneerde leeftijd, gepasseerd. Wat maakt het stemmen van een piano nu zo ingewikkeld?

De stemmer doet meer dan uitsluitend stemmen. Voor niet-ingewijden lijkt het stemmen van een piano misschien een eenvoudige klus, maar dat is het niet. De piano bestaat uit gemiddeld 12000 onderdelen waarvan er een kleine 10000 bewegen. Het afregelen, onderhouden en herstellen is een zeer gespecialiseerd en tijdrovend ambacht. Zo heeft een piano gemiddeld 230 snaren verdeeld over het grote bereik van zeven octaven. Deze snaren staan onder hoge spanning. Het gietijzeren frame is sterk en stijf genoeg om deze spanning van zo’n 15000kg aan te kunnen. De snaren zijn middels stempennen strak verankerd in het stemblok. Omdat een piano vrijwel uitsluitend uit natuurlijke materialen bestaat zijn geen twee piano’s, ook niet van dezelfde productielijn, gelijk. Daarnaast is de ouderdom, de omgeving en de wijze van bespeling bepalend voor de stemvastheid van het instrument Een ervaren stemmer houdt rekening met deze factoren om de piano zo lang mogelijk op stemming te houden.

Naast fysieke obstakels zijn er ook akoestische obstakels bij het stemmen. Een paradox die alle instrumenten met een vaste toonhoogte gemeen hebben en die voor het eerst door Pythagoras werd ontdekt is dat het onmogelijk is dat
alle intervallen – tertsen, kwarten, kwinten etc. – binnen een perfect octaaf op zichzelf perfect zijn. Er zijn vele historische stemmingen die met deze imperfecties rekening houden maar waardoor men niet in iedere toonsoort kan spelen. Sinds 1850 worden piano’s daarom gestemd in de zogeheten
gelijkzwevende temperatuur. In de praktijk komt het er op neer dat alle intervallen binnen het octaaf een beetje te hoog of te laag worden gestemd waardoor ze voor ons gevoel in iedere toonsoort aangenaam klinken. Het stemmen begint met het leggen van de zogeheten temperatuur.

Pianostemmers duiden met temperatuur ook wel het gebied van 1,5 octaaf aan, dat loopt vanaf de centrale A440 Hz op de piano naar de baskant. Voordat de rest van de piano aan de beurt komt, worden de intervallen hier precies gestemd. Hoewel een stemmer vooral uitgaat van een getraind gehoor laat deze zich tegenwoordig bijstaan door een speciale stemapplicatie. Vergelijk dit met een navigatie in de auto; je moet nog steeds kunnen autorijden maar je bent wel sneller op je bestemming. Het stemapparaat creëert een temperament – een enkel octaaf van 13 noten in het midden van het toetsenbord waarin elke noot is gestemd in de juiste stemmingsrelatie met alle andere noten in dat octaaf – en kopieert deze relaties vervolgens perfect naar alle zeven octaven. Maar ook de term perfect octaaf is een beetje een verkeerde benaming. Trillende snaren geven boventonen af: dit zijn zwakkere meeklinkende tonen waarvan de frequenties in een specifieke wiskundige relatie staan met die van de hoofdfrequentie. Om een piano goed te laten klinken, moet de stemmer elke snaar zo stemmen dat de fundamentele frequenties en boventonen allemaal in harmonie zijn met die van de andere snaren. Daarnaast heeft het menselijk oor de neiging de hogere tonen iets vlakker te horen dan ze in werkelijkheid zijn.

Om deze effecten te compenseren moet de stemmer de octaven in de hoge tonen wat uitrekken en in de bas wat vlakker stemmen dan wat eigenlijk perfect zou zijn. Hoeveel scherper of platter heeft ook te maken met persoonlijke voorkeuren, wat een van de redenen is waarom sommige muzikanten de ene stemmer boven de andere verkiezen.

De meeste tonen op een piano worden gevormd door sets van twee of drie snaren, koren genoemd; om zuiver te klinken moet elke snaar van het koor precies gelijk gestemd zijn. Tijdens het stemmen anticipeert de stemmer door het zogeheten zetten van de stempen op de terugloop van de snaar als gevolg
van de spanning. Nu begrijp je waarom het jaren van training en oefening vergt om een ervaren pianostemmer te worden. Maar zoals al opgemerkt het blijft vaak niet bij stemmen. Niet ongewoon is dat bij het bezoek van de stemmer ook vastzittende toetsen, hangende dempers en nog veel meer moet worden hersteld. Een pianostemmer is de eerst aangewezen persoon om de staat van de piano te beoordelen. Zo kan het advies worden gegeven om een piano opnieuw te reguleren of te intoneren wat een grote verbetering kan opleveren van de klank en het speelgemak.

Luchtvochtigheid is een essentieel element in het behoud van de piano. Dit hangt af van de weersomstandigheden en de wijze waarop het huis wordt verwarmd en waar de piano zich in het huis bevindt. Wijzigingen van de luchtvochtigheid hebben effect met name op de dennenhouten zangbodem.
Deze zet uit of krimpt en dat heeft effect op de kammen en daarmee op de besnaring waardoor de piano ontstemd. Ideaal is een luchtvochtigheid tussen de 45 en 55%. Als dit niet te realiseren is wordt geadviseerd om bij droogte een hydroceel in de piano te monteren. Indien het klimaat in huis te nat is kan een ontvochtiger worden overwogen. De beste plek voor een piano is tegen een binnenmuur in een kamer die een relatief constante temperatuur en luchtvochtigheid heeft. Plaats de piano nooit in direct zonlicht, bij een airco, radiator, haard, vochtige keuken of op de tocht. De inrichting van de kamer is bepalend voor de akoestiek. Een kleine volle kamer met tapijt klinkt heel anders dan een lege grote ruimte met plavuizen.

Een bezoek van de stemmer duurt gemiddeld een uur. De tarieven in Nederland liggen tussen € 70 en € 120 waarbij voor een vleugel vaak iets meer wordt gevraagd. Een piano dient minimaal eens per jaar gestemd te worden ook als het
instrument minimaal gebruik wordt. Verwaarlozing hiervan kan tot uiteindelijk tot grotere kosten leiden. Dat is dan ook vaak de reden dat sommige piano’s voor weggeefprijzen worden aangeboden. Niet zelden leidt het eerste bezoek van de pianostemmer na het verwerven van zo’n “koopje” tot teleurstelling. Herstel van een verwaarloosd instrument is een arbeidsintensief en daarmee kostbaar proces.